Nguyễn Quang Dy
14-6-2016
Nhiều đợt biểu tình về việc cá chết
hàng loạt tại miền Trung đã nổ ra tại Hà Nội, TP Hồ Chí Minh và một số tỉnh
thành khác trên cả nước hồi tháng 5/2016. Nguồn: FB Trinh Minh Hien
Gần đây, ngày
càng có nhiều dấu hiệu bất thường về tâm trạng của cộng đồng dân tộc. Nó giống
như những dấu hiệu của một cơn bão tố hay sóng thần.
Nếu đúng vậy,
thì đây là một vấn đề lớn chứ không nhỏ. Phủ nhận hay bưng bít thông tin về một
cơn bão tố hay sóng thần là dại dột như tự sát tập thể. Không phải chỉ các
chính khách hay thương gia mà cả các nhà tâm lý xã hội học cũng cần quan tâm,
vì hệ quả khôn lường của nó.
Người ta có thể
tháo ngòi một quả bom nổ chậm chứ không thể tháo ngòi một cơn bão tố hay sóng
thần. Đài Khí tượng Thủy văn (như Ban Tuyên giáo) chỉ có thể dự báo hay cảnh
báo, chứ không thể ngăn chặn hay đối phó được với thảm họa môi trường hay khủng
hoảng xã hội.
Hãy thử điểm lại
vài dấu hiệu điển hình gần đây.
Từ đám cháy Bình
Dương và Vũng Áng
Chắc nhiều người
chưa quên việc Trung Quốc đem giàn khoan khổng lồ HD981 vào hải phận Việt Nam
tại Biển Đông (5/2014) đã tạo ra phản ứng dây chuyền, làm toàn dân phẫn nộ.
Sự kiện đó không
chỉ là bước ngoặt mới trong quan hệ Việt-Trung mà còn thúc đẩy xu hướng “thoát
Trung” trong tâm thức người Việt.
Tuy kinh nghiệm
lịch sử đã chứng minh, thân Tàu quá hay chống Tàu quá đều nguy hiểm, nhưng xu
hướng cực đoan khó tránh khỏi. Chỉ cần một số kẻ xấu giấu mặt xúi dục là có thể
biến cả khu công nghiệp Bình Dương hay Vũng Áng thành biển lửa chống Tàu (và
Đài Loan).
Nhiều
nhà máy, cơ sở sản xuất của các công ty Đài Loan, Trung Quốc tại Bình Dương đã
bị đốt phá trong đợt bạo loạn hồi 5/2014. Ảnh: AFP
Tại sao lại như
vậy?
Có nhiều nguyên
nhân, nhưng nói một cách dễ hiểu, tâm trạng dân chúng như đám cỏ khô.
Đối với hàng vạn
công nhân làm việc trong các doanh nghiệp nước ngoài thì chống Tàu đồng nghĩa
với chống giới chủ, vì họ bị bóc lột và đối xử bất công nhưng không được bênh
vực.
Tâm trạng đó của
dân chúng không phải chỉ có ở Việt Nam mà có ở khắp nơi. Nhưng đám cỏ khô ở
Việt Nam dễ cháy hơn vì vai trò công đoàn mờ nhạt. Vì vậy, khi tham gia TPP
chính phủ Việt Nam phải chấp nhận vai trò công đoàn độc lập như một cơ chế mới.
Đến biểu tình
“cá cần biển sạch, dân cần minh bạch”
Có thể nói sự
kiện lớn thứ hai sau vụ dàn khoan HD981 là sự kiện cá chết hàng loạt tại bờ
biển mấy tỉnh miền Trung, không chỉ đánh dấu một thảm họa môi trường mà còn là
một bước ngoặt mới về tâm thức chống Tàu (hay Formosa) và bất bình với cách ứng
xử loanh quanh khó hiểu của chính quyền.
Tuy phản ứng lần
này của dân chúng ôn hòa hơn nhưng lại bị đàn áp bạo lực hơn. Đây là một chuyển
biến đáng lưu ý trong diễn biến chính trị tại Việt Nam, cần được nghiên cứu và
lý giải nghiêm túc.
Thái độ phản ứng
của dân chúng đối với thảm họa môi trường làm cá chết gắn liền với thái độ độc
đoán của chính quyền đối với quyền ứng cử và bầu cử của người dân. Hai vấn đề
tưởng khác nhau, nhưng có cùng một mẫu số chung.
Nguồn ảnh: Tin mừng cho người nghèo
Thực ra, thái độ
phản ứng của dân chúng hiện nay là muốn tham gia (xây dựng) chứ không muốn
chống đối (phá hoại).
Họ bất bình
chẳng qua vì cuộc sống và môi trường sống bị đe dọa, trong khi chính quyền đáp
ứng quá chậm và quá ít (too little too late), thậm chí bị nghi ngờ là bao che
cho nghi phạm (Formosa).
Tuy xu hướng
giảm cực đoan trong phản ứng của dân chúng là một dấu hiệu đáng mừng (như đang
trưởng thành), nhưng xu hướng gia tăng bạo lực đàn áp của chính quyền là một
dấu hiệu đáng lo (như đổ thêm dầu vào lửa).
Hành động bưng
bít thông tin, trì hoãn kết luận, tăng cường đàn áp bằng bạo lực, từ chối quốc
tế (Mỹ) giúp đỡ, làm cho chính quyền ngày càng bị cô lập và mất lòng dân. Nếu
không kịp thời tháo gỡ tình trạng bế tắc đó (như “standoff”) thì một cơn bão tố
hay sóng thần có thể ập tới.
Hiện tượng Tạ
Bích Loan và Tôn Nữ Thị Ninh
Tại sao MC Tạ
Bích Loan lại bị “ném đá”?
Đây không chỉ
đơn giản là “tại nạn nghề nghiệp” vì người làm chương trình chủ quan không
chuẩn bị kỹ hay kinh nghiệm truyền thông còn non kém, mà chủ yếu là do thái độ
(vô ý hay chủ ý) như châm lửa vào một đám cỏ khô chứa chất tâm trạng bức xúc
như bột lưu huỳnh.
Format chương
trình “60 phút mở” không tồi (bắt chước “60 Minutes” của CBS News), nhưng thái
độ của MC Tạ Bích Loan và người phụ họa đã biến nó thành một chương trình “60
phút đóng” (như “đấu tố” MC Phan Anh) làm công chúng bất bình. Với tâm trạng
bức xúc, công chúng sẵn sàng “ném đá” bất cứ ai hoặc cái gì làm cho họ cảm thấy
bị coi thường hay xúc phạm, như một đám cỏ khô dễ cháy.
Tiếp theo Tạ
Bích Loan là Tôn Nữ Thị Ninh.
Cả hai đều là
“người của công chúng” (celebrity) nên khi làm công chúng thất vọng, họ càng dễ
bị “ném đá”.
Có lẽ vấn đề của
hai vị này không phải là trình độ mà là thái độ: Không nên coi thường công
chúng!
Chương
trình ’60 phút mở: Động cơ đằng sau mỗi chia sẻ trên mạng xã hội là gì?” của
VTV và MC Tạ Bích Loan đã gây phản ứng dữ dội trên mạng xã hội. Nguồn: other
Cần lưu ý dư
luận phản ứng hai bài của bà Ninh không phải là công chúng bình dân, mà hầu hết
là trí thức (cả hai phía). Thái độ phản ứng của họ khác với phản ứng của dân
chúng đã từng đốt các doanh nghiệp Trung Quốc (hay Đài Loan) tại Bình Dương và
Vũng Áng trước đây. Với tâm trạng đầy bức xúc, người ta có thể biến “Tôn Nữ”
thành “Thị Ninh” (như một “coup de grace”)…
Và những chuyện
lạ khác…
Không biết do
bức xúc hay vì lý do gì khác mà nhân “ngày báo chí cách mạng Việt Nam”, tổng
biên tập báo Petro Times đã đăng một bài với cái tít gây sốc, “ Nghề
phóng viên là phải như con chó ấy” (Nguyễn Như Phong, Petro
Times, 10/6/2016).
Ông Phong kết
luận, “chó muốn giỏi thì cũng phải nuôi dạy và phóng viên muốn giỏi thì ngoài
năng khiếu trời cho, cũng phải được dạy dỗ, rèn luyện tử tế. Và chó khôn nhờ
chủ, muốn có phóng viên giỏi cũng phải nhờ chủ”.
Không biết đọc
xong bài này có bao nhiêu phóng viên muốn trả thẻ nhà báo?
Trong chương
trình truyền hình trực tiếp của VTV2 (tối 11/6/2016) về lễ trao giải cuộc thi
“những tấm gương bình dị mà cao quý” của báo Quân đội Nhân dân, người ta thấy
xuất hiện trên nền phông sân khấu bức tranh cổ động “học tập trước tác Mao
Trạch Đông”. Tuy chưa biết sự cố này là do vô ý hay cố ý, nhưng nó lập tức lan
truyền trên mạng và gây phản ứng mạnh, do tâm trạng bức xúc của công chúng, như
đám cỏ khô dễ bắt lửa.
Cùng ngày
11/6/2016, báo chí “lề phải” và “lề trái” đồng loạt đưa tin “TBT Nguyễn Phú
Trọng đã giao Ủy ban Kiểm tra TƯ chủ trì, phối hợp với Ban Nội chính TƯ, Ban Tổ
chức TƯ, Bộ Công an, Ban Cán sự Đảng bộ Công thương, bộ Tài chính, Kiểm toán
Nhà nước, Ban Thi đua Khen thưởng TƯ, tỉnh ủy Hậu Giang và Tập đoàn Dầu khí VN
khẩn trương kiểm tra, xem xét, kết luận những nội dung mà báo chí đã nêu đối
với ông Trịnh Xuân Thanh, Phó chủ tịch Hậu Giang”…
Những nội dung
TBT yêu cầu kiểm tra không chỉ là việc ông Thanh đi xe Lexus cá nhân biển trắng
đổi thành biển xanh mà còn là quá trình bổ nhiệm ông Thanh. Sau Đại hội Đảng,
phải chăng đây là phát súng khởi đầu cho chiến dịch “đả hổ diệt ruồi” kiểu Việt
Nam, mà điểm dừng hay hệ quả của nó chưa biết trước sẽ ra sao?
Hệ quả không
định trước
Một điều nữa cần
lưu ý là các cuộc biểu tình tại Hà Nội và Sài Gòn gần đây cho thấy tầng lớp
trung lưu và trí thức (gồm cả quan chức) không còn ngồi yên hay đứng ngoài cuộc
mà đã bắt đầu tham gia và xuống đường.
Có lẽ vấn đề bảo
vệ môi trường và quyền bầu cử – ứng cử của công dân đã dẫn đến phân hóa xã hội
sâu sắc, bao gồm cả các tầng lớp trên. Không thể dễ dàng chụp mũ nói rằng họ bị
thế lực thù địch nào đó xúi dục. Đàn áp bằng bạo lực là một sai lầm lớn, có thể
dẫn đến một bước ngoặt mới (game changer).
Công chúng nghèo
(công nhân và nông dân) có thể không biết hoặc ít sự lựa chọn, nên dễ chấp nhận
và cam chịu số phận.
Nhưng tầng lớp
trung lưu và trí thức thì khác. Nếu quá bất bình và bất an, họ có thể bỏ ra
nước ngoài, đem theo tài sản. Con cái họ du học có thể không về nước.
Ảnh: Getty
Chuyên gia kinh
tế Phạm Chi Lan có lần thốt lên, “lấy ai xây dựng đất nước đây?” Nhưng chính
con cháu hầu hết các quan chức lãnh đạo các cấp đều ở nước ngoài (nhưng không
phải Trung Quốc). Mặc dù họ có thể thân Tàu hay “chống Mỹ”, nhưng chẳng quan
chức nào cho gia đình sang Trung Quốc cư trú, mà chỉ đi Mỹ, Canada, Australia
hoặc Tây Âu…
Thực tế phong
trào di cư như “bỏ phiếu bằng chân” (và bằng tiền) đã và đang âm thầm diễn ra.
Theo thống kê,
dòng người và dòng tiền từ Việt Nam (cũng như Trung Quốc) đang ra đi ồ ạt.
64% người giàu
Trung Quốc (có trên 1,6 triệu USD) đã hoặc định di cư ra nước ngoài. Trong 10
năm qua, 14.000 tỷ USD đã chạy khỏi Trung Quốc (riêng năm 2015 là 1.000 tỷ
USD).
Còn Việt Nam thì
sao?
Năm 2015, riêng
loại visa EB-5 (dành cho các doanh nhân muốn đầu tư và định cư ở Mỹ) đã tăng
vọt lên 17.662 suất (so với 6.418 suất năm 2014). Người ta nói đồng tiền không
những “biết nói” (money talks) mà còn “biết đi” (it walks). Theo tiến sỹ Vũ
Quang Việt, trong 6 năm (2008-2013) 33 tỷ USD đã chạy khỏi Việt Nam bất hợp
pháp.
Hai năm qua xu
hướng này càng tăng nhanh, như một nghịch lý đầy bi kịch của đất nước này.
Trong bối cảnh
ngân sách quốc gia đang bị thâm hụt và khủng hoảng thiếu do bội chi ngân sách
và nợ công quá nhiều, trong khi nguồn vay ODA cạn kiệt, thì xu hướng này có thể
là một thảm họa.
Nhưng không ai
ngăn cản được người dân ra đi khi thực thẩm và nước uống không an toàn, khi
không khí bị ô nhiễm, khi các dòng sông và nước biển bị nhiễm độc làm tôm cá
chết, và các quyền cơ bản của người dân trong hiến pháp bị tước đoạt.
‘Đổi mới thể chế
hay là chết’
Ảnh: Getty
Bối cảnh trong
nước và quốc tế đang thay đổi, với tam giác Mỹ-Trung-Việt đang chuyển động, từ
khi Việt Nam quyết định gia nhập TPP sau Đại hội Đảng XII, nhất là sau chuyến
thăm Mỹ của TBT Nguyễn Phú Trọng (7/2015) và chuyến thăm Việt Nam của TT
Barack Obama (5/2016) với triển vọng đối tác chiến lược Việt-Mỹ.
Vấn đề đặt ra
hiện nay là muốn hay không Việt Nam buộc phải đổi mới thể chế và tăng cường hợp
tác với Mỹ, vì sự sống còn của nền kinh tế (nguy cơ vỡ nợ) cũng như an ninh
quốc gia (nguy cơ mất hết chủ quyền biển đảo).
Trong khi đó
kinh tế Trung Quốc đang khủng hoảng và suy tàn, có thể suy sụp nhanh hơn dự
kiến.
Một dấu hiệu mới
là tỷ phú George Soros đang “tái xuất giang hồ” sau khi dự đoán Trung Quốc sẽ
“hạ cánh cứng” (hard landing).
Thực ra Mỹ không
sợ Trung Quốc quá mạnh, mà lại sợ Trung Quốc khủng hoảng và sụp đổ, vì họ được
lợi lộc nhiều hơn là thiệt hại khi kinh tế Trung Quốc phát triển. Trung Quốc
khủng hoảng sẽ đe dọa kinh tế Mỹ cũng như kinh tế toàn cầu, với “cái bẫy phụ
thuộc lẫn nhau” (economic co-dependency trap).
Trong bối cảnh
đó, Việt Nam làm gì và đi về đâu, hay cứ đứng ngẩn ngơ tại ngã ba đường?
Bài
viết phản ánh văn phong và quan điểm của tác giả, nhà ngoại giao, nhà nghiên
cứu, hiện sống ở Hà Nội. Bài viết được tác giả cho phép đăng trên trang BBC
Tiếng Việt.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét